Mất ngủ không thực tổn là gì mà gần đây nhiều người hỏi nhau tới tấp? Đây là kiểu mất ngủ “kỳ lạ” – cơ thể không bệnh tật rõ ràng nhưng vẫn trằn trọc, khó ngủ, thậm chí trắng đêm. Không sốt, không đau, không ho, mà chỉ là tâm trí cứ “chạy show” suốt cả đêm. Vậy mất ngủ kiểu này là bệnh hay chỉ là thói quen xấu? Có cần chữa không và chữa bằng cách nào cho an toàn, hiệu quả? Bài viết này sẽ cùng bạn gỡ từng nút thắt một cách dễ hiểu nhất, từ góc nhìn y học cổ truyền và lối sống.
1.1. Định nghĩa trong y học hiện đại và y học cổ truyền
Trong y học hiện đại, mất ngủ không thực tổn (tiếng Anh gọi là non-organic insomnia) là tình trạng người bệnh mất ngủ kéo dài mà không tìm thấy nguyên nhân thực thể rõ ràng qua thăm khám lâm sàng hay cận lâm sàng. Tức là đi khám hoài, làm đủ xét nghiệm nhưng bác sĩ chỉ lắc đầu bảo “không có gì nghiêm trọng”.
Còn theo y học cổ truyền, mất ngủ dạng này thường thuộc phạm trù “tâm căn suy nhược”, hay nói dân dã là “tâm mệt mà thân chưa mệt”. Đông y xem đây là rối loạn về thần – tức là thần khí không yên, tâm trí xao động khiến giấc ngủ bị ảnh hưởng. Không phải tạng phủ hư hại, mà là khí huyết không điều hòa, âm dương không ổn định.
1.2. Khác gì với mất ngủ do thực tổn?
Điểm khác biệt dễ thấy nhất là người mất ngủ thực tổn thường có bệnh lý rõ ràng: đau dạ dày, rối loạn tuyến giáp, bệnh tim mạch, suy gan thận,… Còn mất ngủ không thực tổn thì các cơ quan chức năng vẫn bình thường.
Tưởng nhẹ nhàng nhưng thực ra dạng mất ngủ này “lắt léo” hơn vì khó phát hiện, dễ bị xem nhẹ, để lâu dễ thành mạn tính và ảnh hưởng đến chất lượng sống nghiêm trọng.
1.3. Đối tượng dễ mắc dạng mất ngủ này
- Người trẻ làm việc căng thẳng, dân văn phòng hay dân công nghệ thức khuya
- Người lớn tuổi suy nghĩ nhiều, ít vận động
- Phụ nữ sau sinh hoặc trong thời kỳ tiền mãn kinh
- Người từng trải qua cú sốc tinh thần: mất người thân, thất nghiệp, đổ vỡ
Bác sĩ Trần Hải Long từng chia sẻ:
“Nhiều bệnh nhân của tôi bị mất ngủ không thực tổn suốt mấy năm liền mà không hề hay biết. Chỉ khi họ biết lắng nghe chính mình, họ mới tìm thấy nguyên nhân thật sự nằm ở cách sống và cách nghĩ.”
2. Nguyên nhân gây mất ngủ không thực tổn
2.1. Căng thẳng thần kinh – Thủ phạm “vô hình”
Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Khi tâm trí bạn luôn trong trạng thái “báo động đỏ”, não bộ tiết ra cortisol – hormone gây căng thẳng, khiến bạn khó thư giãn và chìm vào giấc ngủ. Những lo toan công việc, chuyện gia đình, tiền bạc,… cứ thế chiếm chỗ của cơn buồn ngủ.
2.2. Rối loạn nhịp sinh học do lối sống
Thức khuya để “cày phim”, lướt điện thoại hoặc làm việc đến 2-3 giờ sáng là thói quen phổ biến khiến đồng hồ sinh học bị đảo lộn. Cơ thể quen ngủ lúc mặt trời mọc và tỉnh lúc mặt trời lặn, lâu dần gây rối loạn giấc ngủ kéo dài.
2.3. Ảnh hưởng từ môi trường và thói quen trước khi ngủ
Không gian ngủ quá sáng, tiếng ồn, nhiệt độ không phù hợp, hay uống cà phê, trà đặc trước giờ ngủ… đều có thể khiến giấc ngủ “giậm chân tại chỗ”. Những điều tưởng chừng nhỏ nhặt này thực chất lại là nguyên nhân âm thầm dẫn đến mất ngủ không thực tổn.
3. Dấu hiệu nhận biết
3.1. Mất ngủ kéo dài nhưng khám không ra bệnh
Một trong những biểu hiện điển hình là người bệnh thường xuyên trằn trọc, khó ngủ, hoặc tỉnh giấc lúc nửa đêm mà không rõ lý do. Điều đặc biệt là dù đi khám tổng quát nhiều lần, kết quả xét nghiệm vẫn bình thường. Đây chính là điểm “khó đoán” khiến nhiều người chủ quan, cứ nghĩ mình do ngủ không đúng giờ nên kệ, để lâu thành thói quen xấu khó gỡ.
3.2. Khó vào giấc, hay tỉnh giữa đêm
Người mất ngủ không thực tổn thường có cảm giác “mắt buồn ngủ mà đầu thì vẫn tỉnh như sáo”. Thời gian vào giấc kéo dài hơn 30 phút, hoặc ngủ được một chút thì tỉnh, rồi sau đó thức trắng cho đến sáng.
Họ có thể thức dậy lúc 2-3 giờ sáng và không thể ngủ lại dù rất mệt. Cảm giác này cực kỳ khó chịu, như bị mắc kẹt trong cơ thể không biết nghỉ ngơi.
3.3. Mệt mỏi ban ngày, dễ cáu gắt
Dù không làm việc nặng nhọc, người mất ngủ không thực tổn vẫn cảm thấy mệt mỏi, uể oải suốt cả ngày. Thêm vào đó là tính khí dễ nổi nóng, thiếu kiên nhẫn, giảm khả năng tập trung, hiệu suất làm việc giảm rõ rệt. Nhiều người còn có biểu hiện đau đầu âm ỉ, tim đập nhanh, hay quên – tất cả đều là hậu quả của việc não bộ thiếu nghỉ ngơi kéo dài.
4. Cách điều trị theo y học cổ truyền
4.1. Quan điểm của Đông y về thể bệnh này
Đông y xem giấc ngủ là kết quả của sự hòa hợp giữa âm và dương, giữa tâm và thận. Khi tâm không yên, huyết không đủ, dương không lặn được – thì giấc ngủ khó thành. Vì vậy, chữa mất ngủ không thực tổn không phải chỉ nhắm vào triệu chứng mất ngủ, mà phải “gỡ” từng phần khí huyết, tạng phủ bị lệch nhịp.
“Mất ngủ là biểu hiện, chứ không phải gốc rễ. Gốc là ở tâm loạn, huyết hư, thận yếu – nên chữa là phải quay về điều chỉnh toàn thân,” – bác sĩ Trần Hải Long chia sẻ.
4.2. Các bài thuốc nam thường dùng
- Toan táo nhân thang: giúp dưỡng tâm, an thần, trị mất ngủ do tâm huyết hư.
- Thiên vương bổ tâm đan: dành cho người hay hồi hộp, tim đập nhanh, ngủ mơ nhiều.
- Dưỡng tâm thang: dùng cho người mất ngủ kèm theo hay quên, miệng khô, lưỡi đỏ.
Điều quan trọng là không tự ý dùng thuốc mà nên có sự tư vấn từ thầy thuốc YHCT có kinh nghiệm để chọn bài phù hợp với thể trạng từng người.
4.3. Châm cứu, bấm huyệt và xoa bóp
Phương pháp châm cứu và bấm huyệt có thể giúp khai thông kinh lạc, điều hòa khí huyết và thư giãn hệ thần kinh. Một số huyệt thường được sử dụng như huyệt Thần môn, An miên, Nội quan,… Việc tác động đúng cách vào các huyệt đạo giúp thần trí được ổn định, từ đó giấc ngủ cũng tự nhiên hơn.
4.4. Ăn uống hỗ trợ an thần, dưỡng tâm
Chế độ ăn cũng đóng vai trò quan trọng. Một số thực phẩm có tác dụng hỗ trợ giấc ngủ:
- Hạt sen – dưỡng tâm an thần, dễ ngủ
- Táo đỏ – bổ khí, dưỡng huyết
- Long nhãn – giúp thần kinh thư giãn
- Cháo kê – dễ tiêu, ấm bụng và dưỡng tỳ
Bên cạnh đó, nên hạn chế cà phê, trà đặc, đồ ăn cay nóng vào buổi tối để tránh kích thích thần kinh gây mất ngủ thêm.
Một số món ăn bài thuốc như cháo hạt sen – long nhãn, nước lá vông, trà tâm sen… rất phù hợp cho người hay trằn trọc về đêm.
5. Lối sống giúp cải thiện mất ngủ không thực tổn
5.1. Tập thói quen ngủ đúng giờ
Đồng hồ sinh học của cơ thể cần sự đều đặn. Việc đi ngủ và thức dậy vào cùng một khung giờ mỗi ngày giúp cơ thể dần ổn định lại nhịp sinh học, từ đó dễ ngủ hơn. Ngay cả cuối tuần cũng nên giữ thời gian biểu ngủ nghỉ đều đặn để tránh cơ thể bị “sốc nhịp”.
Một mẹo nhỏ là bạn nên bắt đầu giảm ánh sáng trong phòng từ 9h tối, tránh ánh sáng xanh từ điện thoại hoặc TV, vì nó khiến não hiểu nhầm là còn ban ngày và ức chế tiết melatonin – hormone gây buồn ngủ tự nhiên.
5.2. Hạn chế dùng thiết bị điện tử trước khi ngủ
Không ít người rơi vào vòng lặp: mất ngủ – cầm điện thoại lướt – càng khó ngủ hơn. Ánh sáng xanh từ màn hình điện thoại, máy tính hay TV làm rối loạn quá trình sản xuất melatonin, khiến não luôn trong trạng thái tỉnh táo. Vì vậy, hãy “giải nghệ điện thoại” ít nhất 1 giờ trước khi ngủ để đầu óc thật sự nghỉ ngơi.
Nếu khó rời màn hình, bạn có thể thử đọc sách giấy hoặc nghe nhạc thiền nhẹ nhàng – cách này vừa giúp thư giãn vừa “ru” bộ não đi vào trạng thái ngủ tự nhiên.
5.3. Thiền và các bài tập thở
Không cần là thiền sư, chỉ cần 10 phút ngồi yên và thở đều đặn mỗi tối cũng có thể tạo ra khác biệt lớn. Thiền giúp não “giảm sóng”, tắt bớt những dòng suy nghĩ linh tinh – từ đó đưa bạn vào trạng thái thư giãn sâu.
Có thể áp dụng bài thở 4-7-8 như sau:
- Hít vào bằng mũi trong 4 giây
- Giữ hơi thở 7 giây
- Thở ra nhẹ nhàng qua miệng trong 8 giây
Lặp lại 4 lần trước khi ngủ, bạn sẽ cảm nhận được sự khác biệt rõ rệt sau vài ngày luyện tập.
6. Khi nào cần gặp bác sĩ?
6.1. Dấu hiệu mất ngủ kéo dài và ảnh hưởng đến sức khỏe
Nếu bạn đã thay đổi lối sống, ăn uống điều độ, thử các phương pháp tự nhiên nhưng mất ngủ vẫn kéo dài trên 1 tháng – đó là lúc nên tìm đến bác sĩ chuyên khoa để được chẩn đoán đúng và tư vấn phương pháp điều trị phù hợp.
Đặc biệt nếu tình trạng mất ngủ đi kèm các biểu hiện như:
- Sút cân không rõ nguyên nhân
- Tim đập nhanh, loạn nhịp
- Lo âu kéo dài, trầm cảm
Thì càng cần được thăm khám sớm để tránh ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tổng thể.
6.2. Mất ngủ kèm theo rối loạn tâm lý
Đây là tình trạng khá phổ biến trong xã hội hiện đại. Người mất ngủ thường cảm thấy mình vô dụng, dằn vặt, lo lắng về mọi thứ. Những triệu chứng này nếu để kéo dài không chỉ khiến giấc ngủ tồi tệ hơn mà còn có nguy cơ tiến triển thành trầm cảm hoặc rối loạn lo âu.
Đừng ngần ngại tìm đến bác sĩ tâm lý hoặc chuyên gia y học cổ truyền để được hỗ trợ. Nhiều phương pháp kết hợp Đông – Tây y hiện nay giúp người bệnh thoát khỏi vòng xoáy mất ngủ – lo âu một cách an toàn và bền vững.
7. Giải đáp từ bác sĩ Trần Hải Long
7.1. Những hiểu lầm thường gặp
- “Mất ngủ thì uống thuốc ngủ cho nhanh”: Đây là lối tắt nguy hiểm. Thuốc ngủ chỉ giúp bạn “gục” chứ không giúp cơ thể tự ngủ. Dùng lâu còn bị lệ thuộc, khó bỏ.
- “Mất ngủ thì chắc do gan yếu”: Không phải ai mất ngủ cũng do gan. Đông y xác định nhiều thể bệnh như tâm tỳ hư, âm hư hỏa vượng,… cần chẩn đoán kỹ trước khi trị.
- “Càng già càng phải chấp nhận mất ngủ”: Tuổi cao đúng là dễ rối loạn giấc ngủ, nhưng không có nghĩa phải “sống chung” với mất ngủ. Vẫn có thể cải thiện rõ nếu biết cách điều chỉnh.
7.2. Lời khuyên ngắn gọn, dễ áp dụng cho người bệnh
“Mất ngủ không thực tổn không phải là bệnh nguy hiểm, nhưng lại là cái bẫy âm thầm khiến cuộc sống mất màu. Hãy xem lại chính mình, sửa từ lối sống, từ suy nghĩ… rồi giấc ngủ sẽ từ từ quay lại, như người bạn cũ lâu ngày mới gặp lại.” – BS. Trần Hải Long
